همای رحمت

دانش هاي زباني و ادبي، فارسي دوم

درس 1

نهاد – گزاره - مسند- شخص – شمار – بن – شناسه

جمله از نهاد و گزاره تشكيل مي شود : نهاد قسمتي از جمله است كه در باره ي آن خبر يا توضيحي گفته مي شود ، نهاد معمولادًر اوّل جمله مي آيد.

گزاره همان خبر يا توضيحي است كه در مورد نهاد گفته مي شود.گزاره قسمت هاي مختلفي (مانند مفعول،مسند،متمّم،فعل و. . .)را در بر مي گيرد؛ امّا فعل مهم ترين جزء گزاره است ، هرفعل زماني دارد: گذشته ( ماضي ) ، حال ( مضارع ) ، آينده ( مستقبل ). به فعل هايي مانند " است " ، " بود " ، "شد " فعل اِسناديمی گويند. مسند كلمه يا كلماتي است كه فعل اسنادي به آن نياز دارد.

مسند فعل اسنادي

راه پيدا كردن مسند :چطور یا چه جور) + فعل اسنادي ؛ مثال : پيامبر ما ، در برخورد با ديگران متواضع بود . از جمله مي پرسيم چطور یا چه جور بود؟ متواضع بود. پس " متواضع " مسند است.

نهاد و  گزاره

شخص : هر فعلي يا در باره ي گوينده است (اوّل شخص) يا در باره ي شنونده (دوم شخص) و يا در باره ي شخص غايب است. (سوم شخص)

شمار يعني اين كه فعل ما مفرد است يا جمع ؟

در ساختمان هر فعل دست كم دو جزء وجود دارد، جزئي كه هنگام صرف كردن تغيير نمي كندوپيام اصلي فعل در آن است " بن " ناميده می شود. مانند بن "ساخت" در فعل های ( ساختم ، ساختي ، ساخت ، ساختيم ، ساختيد ، ساختند ) و جزئي كه معمولاً در پايان فعل مي آيد و هنگام صرف كردن تغيير مي كند " شناسه " ناميده می شود.انواع شناسه :  م ، ی ، د ، يم ، يد ، ند

زبان و انديشه

كلام و سخن هر كس نشان دهنده ي فكر وباور اوست و ما با دقتّ در هر نوشته اي مي توانيم به اعتقادات دروني نويسنده پي ببريم.

 درس 2

از فايده هاي تشديد

برخي كلمات مانند " مسلمِ " و " مسلّم " شكل نوشتاري يكساني دارند امّا در حقيقت در تلفّظ ومعنا با يك ديگر متفاوت هستند ما تفاوت آن ها را از نشانه ي تشديد يا كاربرد در جمله در مي يابيم.

 تلميح

تلميح آن است كه شاعر يا نويسنده اي به طور غير مستقيم به آيه ، حديث ، داستان ، يا يك رويداد تاريخي اشاره كند ، مانند مصراع " چون خليل از شعله گل چيدن خوش است "که به واقعه ی نجات حضرت ابراهيم (ع)از آتش اشاره می کند.

 درس 3

كاربرد نشانه ي "  "

*درآغاز سطر به جاي نام گوينده ي سخن

*اگر كلمه اي در آخر سطر نگنجد ، پاره ي اوّل را در آخر سطر مي نويسيم و بعد از آن علامت "  "را قرار مي دهيم و پاره ي دوم را در سطر بعد مي نويسيم .

 شعار

شعار عبارتي كوتاه و آهنگين است كه خلاصه ي خواسته هاي يك گروه يا ملّت را بيان مي كند، مانند: استقلال ، آزادي ، جمهوري اسلامي.

 درس4

انواع كلمه – پايه-  وند

كلمه ي ساده: به كلمه اي مي گويند كه فقط يك جزء داشته باشد ؛ مثال : باغ ، نصيحت

كلمه ي غير ساده: به كلمه اي مي گويندكه بيش از يك جزء داشته باشد؛ مثال : باهنر ، كارگر ، پاسداري

اجزا يا قسمت هاي تشكيل دهنده ي يك كلمه اگر به تنهايي و بيرون از كلمه معني داشته باشند "پايه" می ناميم و اگر معنی نداشته باشند "وند" می ناميم ،اگر "وند" قبل از پايه بيايد به آن "پيشوند" و اگر بعد از پايه بيايد به آن "پسوند" گفته می شود.

بيت الغزل – شاه بيت

همه ي بيت هاي يك شعر مانند يكديگر نيستند ، در هر شعر يك بيت از نظر زيبايي وتأثيرگذاري بهتر از ديگران است .زيباترين بيت يك غزل را" بيت الغزل  " و زيباترين بيت در شعرهای ديگر را شاه بيت می گويند.

 درس 5

مفعول

مفعول كلمه يا كلماتي است كه پس از آن حرف نشانه ي را مي آيد و يا مي توان به آخر آن "را" اضافه كرد.

روش يافتن مفعول

 چه چيزي را ؟  يا چه كسي را ؟ مثلا در جمله ي " نسيم کتاب بزرگی را آورد" سؤال می کنيم چه چيزی را ؟

" کتاب بزرگي را" پس"كتاب بزرگي " مفعول است. دقّت كنيد كه كلمه ي " را"حرف نشانه ي مفعول است نه خود مفعول.

 كلمات قِصار- امثال وحِكَم

جملات كوتاه و پرمعني را كلمات قصار مي گويند ؛ مانند اين جمله ي سعدی "عالِم ناپرهيزگار كور مشعله دار است "

امثال و حِكَم عبارت ، مصراع يا بيتي است كوتاه و پر معني كه مردم در سخنان خود به كار مي برند ؛ مانند:

گر صبر كني زغوره حلوا سازي.

 در س 6

انواع جمع – جمع مكسر

نشانه هاي جمع در فارسي: ها ، ان ، ات ؛ مانند روزها ، مردان ، تحصيلات

جمع مكسّر

اين جمع كه ازعربي به فارسي وارد شده است نشانه ي خاصّي ندارد؛ مانند مدارس جمع مدرسه، اقلام جمع قلم، كتب جمع كتاب

تشبيه

تشبيه آن است كه چيزي را از لحاظ داشتن صفتي به چيز ديگري مانند كنيم . هر تشبيه چهار ركن دارد ، ركن اوّل كلمه اي است كه آن را تشبيه مي كنيم . ركن دوم كلمه اي است كه ركن اوّل را به آن تشبيه مي كنيم . ركن سوم شباهت ركن اوّل ودوم است ومعمولا حذف مي شود.ركن چهارم كلماتي است كه تشبيه را برقرار مي سازد.  )مانند، مثلِ ، چون ، هم چون ، به سانِ و. .. (گاهي ركن چهارم هم حذف مي شود ؛ مثال:

علي(ع) در شجاعت مانند شير بود . ← تشبيه كامل علي(ع) مانند شير بود. ← تشبيه بدون ركن سوم

علي (ع) شيري در شجاعت بود . ← تشبيه بدون ركن چهارم علي(ع) شير بود. ← تشبيه بدون ركن سوم و چهارم

توضيح : يافتن تشبيه و ركن هاي آن لازم است نه تعريف ها .

 درس 7

صفت نسبي

با افزودن پسوند " ی " به آخر پايه واژه ی "همدان" ، کلمه ی "همدانی" ساخته می شود. همدانی کسی يا چيزی است که با همدان نسبتی دارد. به واژه ی "همدانی" صفت نسبی می گويند. صفت نسبی با افزودن پسوند "ين" يا "ه" نيز ساخته می شود؛ مانند: نمکين،دروغين،بهاره

تشخيص

هرگاه اعمال انساني را به غير انسان نسبت دهيم ، به اين كار "تشخيص" يا "شخصيّت بخشي"مي گوييم ؛ مثال: " زمستان از راه مي رسد و كوله بار خود را بر زمين مي گذارد." در اين نمونه ، در حقيقت نويسنده در عالم خيال زمستان را مانند انساني تصوّر مي كند كه مي تواند مسافرت كند و كوله بار هم دارد.

 در س 8

انتقال واژه ها

زبان ها همواره در حال قرض دادن و قرض گرفتن واژه از يكديگر هستند، از زبان عربي نيز تاكنون كلمات زيادي به زبان فارسي وارد شده است.

قصيده

قصيده شعري است كه قافيه هاي آن در مصراع اوّل ومصراع هاي زوج آورده مي شود.در قصيده شاعر با قصد قبلي به توصيف طبيعت يا مدح و ستايش كسي يا چيزي مي پردازد. مانند شعرهاي "نگارنده ي زيبا" و "صورتگر ماهر" كه هر دو قسمتي از يك قصيده هستند

 درس 9

متضاد – مترادف

هرگاه دو كلمه معنايي ضد هم داشته باشند ، به آن ها متضاد مي گويند؛ مانند: شب و روز ، پير و جوان ، خواب و بيدار ،زشت و زيبا

هرگاه دو كلمه معنايي نزديك به هم داشته باشند، به آن ها مترادف مي گويند؛ مانند : غم و اندوه ، حديث و روايت ، عزتّ و سربلندي

ترجيع بند

شعري كه در آن يك مصراع يا يك بيت عيناً تكرار شود "ترجيع بند" نام دارد ؛ مانند شعر "سرمايه ي خوبان" از نسيم شمال.

 درس 11

فعل هاي گذرا – فعل هاي ناگذر

فعل هايي كه به مفعول نياز دارند"گذرا" يا "متعدّي" نام دارند؛ مانند فعل "خورد" در اين مثال: برادرم غذايش را خورد .

فعل هايي كه به مفعول نياز ندارند "ناگذر"يا "لازم"نام دارند؛ مانند فعل "رفت"در اين مثال: بهرام به اتاقش رفت.

راه هاي زيبا كردن يك نوشته

استفاده از آيات قرآني در نوشته، استفاده كردن از سخنان بزرگان در نوشته، استفاده از ابيات در نوشته، استفاده كردن از "كلمات قصار" و "امثال و حکم" در نوشته.

  درس 12

مخفّف

شاعر گاه كلمه ها را به صورت كوتاه شده يا مخفّف در شعر مي آورد ، چرا كه در غير اين صورت وزن شعر خراب مي شود، برخي كلمات مخففّ : ز : از – وز : و از – زين :از اين – زان : از آن – كز : كه از – كان : كه آن – كين : كه اين – برون : بيرون .

ادبيّات اندرزي يا تعليمي

شاعران و نويسندگان همه ي ملّت ها ، سروده ها و نوشته هايي دارند كه در آن ، با بيان بايد ها و نبايد ها ، راه بهتر زيستن و خوش بختي و سعادت را نشان مي دهد به اين نوع سروده ها و نوشته ها، ادبيّات اندرزي يا تعليمي مي گويند. بوستان و گلستان سعدي، مثنوي معنوي مولوی وكليله و دمنه از بهترين نمونه هاي ادبّیات تعليمي ايران به شمار مي آيند.

 درس 13

مضارع اخباري و التزامي

مضارع اخباری: از انجام كاري در زمان حال يا آينده خبر مي دهد ، مانند : مي خورم ، مي روند . طرز ساخت : مي + بن مضارع +  شناسه.

مضارع التزامي: از انجام كاري در زمان حال و آينده همراه با شك ، شرط ، آرزو و ... خبر مي دهد. مانند: 1- شايد پدرم فردا به تهران برود. (همراه با شك) 2- اگر غذاي مناسب بخوريد، سالم مي مانيد. (همراه با شرط)  3- كاش هميشه حقيقت را بفهمم. (همراه با آرزو)

كوتاه گويي وكوتاه نويسي

در يك نوشته ي خوب مانند:اخلاق نيكان، هم جمله ها كوتاه است و هم كل مطلب ، البتّه كوتاهي بايد با رسايي همراه باشد يعني معني و مفهوم مورد نظر نويسنده رسانده شود.نوشته ي كوتاه تأ ثير سخن را بيشتر مي كند، يكي از راه هاي كوتاه كردن مطلب ، استفاده از كلمات قصار ، امثال و حكم و حكايات است .

 درس 14

تحوّل در كلمات

كلمه ها در طول زمان دچار تغيير و تحوّل مي شوند . گاه اين تغيير در تلفظّ آن هاست؛مانند خانه كه در قديم خانَه گفته مي شده است و گاهي اين تحوّل در معني آن هاست مثلاً كلمه ي دولت كه امروزه به معني مجموعه ي افراد اداره كننده ي كشور به كار مي رودر قديم به معني سعادت و نيك بختي بوده است.

جناس

جناس آن است كه نويسنده يا شاعربه منظور زيبا كردن سخن، كلماتي را بياورد كه داراي چند حرف هم جنس باشند ؛ مانند كلمات خط دار زير :

كفر است در طريقت ما كينه داشتن           آيين ماست سينه چون آيينه داشتن

خـار كش پيـــري بـــا دلق درشت          پشته اي خار همـي بــــرد به پشت

 درس 15

اضافه كردن واژه ها

هرگاه بخواهيم براي كلمه اي توضيح بيشتري بياوريم و يا ويژگي هاي آن را بيان كنيم ، واژه اي به آخر اين كلمه اضافه مي كنيم ، در اين حال معمولا يك كسره آخر كلمه ي اول گذاشته مي شود و هر دوكلمه را روي هم تركيب مي ناميم. مانند: شعر، شعرِ سعدي- كتاب، كتابِ سودمند.

اگر در پايان كلمه ي اول سه حرف ( ا – و – ه ) باشد، بين دو كلمه به جاي كسره ، حرف( ي)قرار داده مي شود؛ مانند : درياي پهناور - آهوي صحرا - خانه ي بزرگ.

اگر واژه ي دوم هر تركيب صفت باشد يعني يكي از ويژگي هاي كلمه ي قبل مانند : رنگ، اندازه، جنس، شكل و... را بيان كند ، كلمه ي اول را موصوف ، كلمه ي دوم را صفت و تركيب را وصفي مي نامند ؛ مثال: قلم بزرگ

و اگر واژه ي دوم صفت نباشد نام گذاري تغيير مي كند. مثال: قلم كودك.

شرح حال

اگر نويسنده شرح حال خود را بنويسد، به آن زندگي نامه ي خود نوشته يااتو بيوگرافي مي گويند.

اگر نويسنده شرح حال شخص ديگري را بنويسد،به آن زندگي نامه يا بيو گرافي مي گويند.

 درس16

  ماضي ساده – ماضي استمراري

ماضي ساده از انجام كاري در زمان گذشته خبر مي دهد ؛ مانند: آموخت ، رفتيد.

طرز ساخت : بن ماضي + شناسه

ماضي استمراري از كاري خبر مي دهد كه در گذشته انجام يافته و تكرار شده است. مانند: مي رفتي ، مي خواندند.

طرز ساخت : مي + بن ماضي + شناسه

نامه هاي تاريخي

بعضي از نامه هايي كه شخصيّت هاي مشهور تاريخي نوشته اند موجب تحوّلات بزرگي شده است مانند: نامه هاي پيامبر (ص) به سران كشورها، نامه ي سليمان (ع) به ملكه ي سبا و نامه ي امام خميني(ره) به رهبر شوروي

 درس 17

كلمات ساده - كلمات غير ساده

كلمه هاي ساده تنها يك جزء دارند مانند: ايران ، باغ ، استخراج

كلمات غير ساده بيش از يك جزء دارند و بر دو نوع هستند كلمات مشتق و كلمات مركّب؛

كلمات مشتق اين كلمات از يك جزء معنا دار و يك يا چند وند تشكيل شده اند؛ مانند : خرمّي = خرّم + ي / با خرد = با + خرد

كلمات مركّب اين واژه ها بيش از يك جزء معنادار دارند و داراي وند نيستند ؛ مانند: كتاب خانه = كتاب + خانه / پاك آيين = پاك + آيين

تكرار حرف ( واج آرايی)

گاهي شاعر حرفي را در يك بيت چند بار تكرار مي كند و اين تكرار باعث زيباتر و خوش آهنگ تر شدن شعر مي شود ؛ مانند: تكرار(خ)و (ز) در اين بيت :

خيزيد و خز آريد كه هنگام خزان است      باد خنك از جانب خوارزم وزان است

 درس 19

جابه جايي كلمات

گاهي در تركيب هاي وصفي و اضافي دو واژه را جابه جا مي كنند در نتيجه واژه هاي جديدي ساخته مي شودو گاه موجب زيبايي در كلام مي شود ، به مثال زير توجّه كنيد: سراي دانش: دانش سرا / قامت بلند: بلند قامت / مرد نيك: نيك مرد

نشانه ي قلّاب [  ]

گاهي ويراستار يا شخصي ديگر ، يك يا چند كلمه به نوشته ي اصلي اضافه مي كند و براي اين كه خواننده بداند اين كلمات از نويسنده ي اصلي نيست، آن ها را داخل قلّاب يا كروشه قرار مي دهد.

 درس 20

ادبيّات پايداري

شاعران و نويسندگان آزادي خواه دست به آفرينش آثاري مي زنند كه از مقاومت، شكيبايي، ايثار و شهادت سخن گفته شود و در واقع مردم را به پايداري در برابر ستم و بيداد دعوت مي كنند، به اين گونه نوشته ها، ادبّیات پايداري یا مقاومت مي گويند. مانند: شعر پرنده ي آزادي از محمود درويش.

 در س21

 جاي اجزاي جمله در زبان هاي مختلف

در زبان هاي مختلف محلّ اجزاي جمله با هم فرق دارد مثلاً فعل در زبان فارسي پايان جمله ، در زبان انگليسي معمولاًپس از نهاد و در زبان عربي معمولاً آغاز جمله آورده مي شود ومترجمان به اين نكته بايد توجّه داشته باشند.